Γράφει ο Δημήτρης Θέμελης (kaliterilamia)
Πάντοτε με απασχολούσε το ερώτημα σχετικά με τα δημοτικά τραγούδια της Ικαρίας. Ιδιαίτερα έντονα με απασχόλησε το θέμα αυτό όταν ο αγαπητός φίλος αείμνηστος Αλέξης Πουλιανός μου έστειλε το πολύτιμο βιβλίο του «Λαϊκά Τραγούδια της Ικαρίας» (Αθήνα 1964), δίνοντας μου την ευκαιρία να συνειδητοποιήσω τον μεγάλο πλούτο δημοτικών τραγουδιών που έχει η Ικαρία στη λαϊκή της παράδοση, και ταυτόχρονα να αναρωτηθώ τι γίνεται με τη μουσική αυτών των τραγουδιών.
Γιατί, όπως είναι γνωστό, ο λαός συνήθως τραγουδάει τα τραγούδια του, μάλιστα κάνει κάτι πολύ πιο σημαντικό: «Φτιάχνει τους στίχους του τραγουδιστά». Βέβαια είναι γεγονός ότι σήμερα πια στην Ικαρία σπάνια ακούει κανείς να τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακό το πόσο έντονη είναι ακόμα η παρουσία του Καριώτικου Χορού με τη χαρακτηριστική μελωδία του και τις πολλές και ενδιαφέρουσες παραλλαγές της. Άλλωστε τον «Καριώτικο» τον έζησα κι εγώ από κοντά και είχα μάθει να τον παίζω στη λύρα ήδη πριν από πενήντα ολόκληρα χρόνια, στη διάρκεια της κατοχής (1940-1944), που έτυχε να περάσω αποκλεισμένος στον Εύδηλο.
Θυμάμαι πως παρ’ όλη τη δυστυχία που επικρατούσε εκείνη την τραγική περίοδο και στην Ικαρία, ο Καριώτικος σε ορισμένες περιπτώσεις -κυρίως σε γάμους- παιζόταν και χορευόταν, και ο σκοπός του διέφερε από περιοχή σε περιοχή: άλλο Καριώτικο έπαιζαν στη Μεσαριά, άλλον στην Περαμαριά, άλλον στις Ράχες κ.λπ. Είναι, επίσης, γνωστό πως κάθε Καριώτης οργανοπαίκτης έπαιζε -και ίσως σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα παίζει -το δικό του Καριώτικο. Ο Καριώτικος μουσικά έχει έναν πλούτο και μια μοναδική ποιότητα, και με την ιδιάζουσα φυσιογνωμία του μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί τη μουσική ταυτότητα της Ικαρίας. Λαμβάνοντας λοιπόν κανείς υπόψη τις δύο βασικές προϋποθέσεις στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας, δηλαδή από τη μια την πλούσια παραδοσιακή ποίηση, όπως μας παρουσιάζεται στην έκδοση του Αλέξη Πουλιανού, και από την άλλη το μελωδικό πλούτο του Καριώτικου Χορού, εύλογα συμπεραίνουμε ότι κάποτε πρέπει να υπήρχαν και τραγούδια που τα τραγουδούσε όλος ο λαός της Ικαρίας.
Όπως είναι γνωστό, ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι συνθήκες ζωής έχουν γενικά αλλάξει και αυτό ισχύει φυσικά και για την Ικαρία. Ο περισσότερος κόσμος έφυγε από το νησί. Οι λίγοι που ζουν ακόμα εκεί επέλεξαν έναν πιο σύγχρονο τρόπο ζωής. Οι Λυράρηδες και γενικά οι οργανοπαίκτες είναι πολύ σπάνιοι. Γνωρίζοντας όμως πως μια παράδοση δεν εξαφανίζεται εύκολα από έναν τόπο, όπου έχει τις ρίζες της, τον Αύγουστο του 1991, που ήμουν στον Εύδηλο, αποφάσισα να αναζητήσω Καριώτες που θα μου τραγουδούσαν καριώτικα τραγούδια.
Στην πρόθεση μου αυτή μου συμπαραστάθηκε πρόθυμα ο πρόεδρος της Πανικαριακής Αδελφότητας, Φίλιππος Μαυρογιώργης. Ηχογραφήθηκαν συνολικά δέκα τρία τραγούδια, από τα οποία τα ένδεκα είναι γνήσια Καριώτικα, ενώ τα υπόλοιπα δύο προέρχονται από τη Σμύρνη. Όλα αυτά τα τραγούδια μετέγραφα όπως συνηθίζεται σε ευρωπαϊκή παρασημαντική, συμπεριλαμβάνοντας και μεταγραφές τριών παραλλαγών του Καριώτικου από παλιές ηχογραφήσεις. Στις δύο από αυτές παίζει βιολί ο αείμνηστος Σταμάτης Βατούγιος από το Φραντάτο, στην τρίτη Τσαμπουνοφυλάκα ο Φώτης Κόχιλας από τις Καρυδιές Ραχών.
Παρουσιάζεται λοιπόν μεταγραμμένος στο πεντάγραμμο ένας αρκετά αντιπροσωπευτικός κύκλος παραδοσιακών τραγουδιών της Ικαρίας, με κυρίαρχο τον Καριώτικο Χορό στις διάφορες παραλλαγές του, που βέβαια δεν εξαντλούν τη μεγάλη ποικιλία παραλλαγών αυτού του μοναδικού στο είδος του νησιώτικου χορού.
Στο πλαίσιο αυτής της εξόρμησης μια ξεχωριστή εμπειρία ήταν για μένα η μετάβαση μας (στις 29.8.91) με τον πρόεδρο Φίλιππο Μαυρογιώργη και τον τότε πρόεδρο της κοινότητας Ραχών Κώστα Κόχυλα στους Βρακάδες, όπου επισκεφθήκαμε τον 94χρονο τότε Γαρύφαλλο Γαγλία. Ο λεβέντης αυτός γέρος είχε το κουράγιο να μας τραγουδήσει τραγούδια που θυμόταν ακόμα από τα νιάτα του, όταν ταξίδευε με το καΐκι του στη Σμύρνη. Δύο από τα τραγούδια του που συμπεριλαμβάνονται στις μεταγραφές μου -«Η γιορτή σας φίλοι μου» και «Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε»- είναι επιτραπέζια τραγούδια με αστικό χαρακτήρα, με πλούσια μελίσματα γεμάτα πάθος και έντονο ανατολίτικο χρώμα, γι’ αυτό το λόγο πολύ πιθανό να προέρχονται από τη Σμύρνη.
Στο σπίτι του Γαγλία μας τραγούδησε και η κόρη του κυρία Όλγα Γαγλία δυο τραγούδια. Το «Τραγούδι του αποχαιρετισμού», που όπως μας είπε το είχε μάθει από τη μητέρα της, έχει επίσης αστικό χαρακτήρα, ωστόσο διαφορετικής υφής σε σχέση με τα τραγούδια που μας τραγούδησε ο πατέρας της. Είναι ένα τραγούδι νοσταλγικό με απόλυτα συμμετρική μελωδική διάρθρωση, στο στιλ παλιού «αστικού τραγουδιού». Το δεύτερο τραγούδι που μας τραγούδησε έχει μια ενδιαφέρουσα και γνήσια δημοτική μελωδία, αν και το κείμενο του είναι το γνωστό επαινετικό της πρωτοχρονιάς «Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε», που μας τραγούδησε και ο πατέρας της, όμως σε διαφορετική παραλλαγή. Ο επόμενος σταθμός μας ήταν οι Καρυδιές Ραχών, όπου επισκεφθήκαμε τον μοναδικό της περιοχής οργανοπαίκτη και κατασκευαστή τσαμπουνοφυλάκας, Φώτη Κόχυλα, 77 τότε χρονώ.
Ήμασταν όμως άτυχοι, γιατί ο άνθρωπος ήταν κατάκοιτος από καιρό και δεν μπορούσε να μας παίξει. Από μια παλιά του ηχογράφηση που μου έδωσαν οι δικοί του έκανα τη μεταγραφή της μελωδίας, που παίζει σε ευρωπαϊκή μουσική σημειογραφία, η οποία ήταν μια παραλλαγή του Καριώτικου προσαρμοσμένη στο ιδιόμορφο παίξιμο της τσαμπουνοφυλάκας, όπως χαρακτηριστικά ονομάζουν τη νησιώτικη τσαμπούνα (γκάιντα) στην Ικαρία.
Αμπελοκουτσούρα
Όλα τα υπόλοιπα τραγούδια αυτής της συλλογής μου τα τραγούδησαν φίλοι και φίλες στην περιοχή του Ευδήλου. Ανάμεσα στα τραγούδια που μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση είναι και η Αμπελοκουτσούρα, που μου τραγούδησε αρχικά η κυρία Πολυξένη Μαυρογιώργη από το Κεραμέ. Σε μια νέα ηχογράφηση που έγινε τον Απρίλιο 1994, στο σπίτι της κ. Αγγελικής Καρναβά-Μπαστούνα στον Εύδηλο, το ίδιο αυτό τραγούδι, όπως και μερικά άλλα, τραγούδησαν εκτός από την ίδια και τον σύζυγο της, η κ. Πολυξένη Μαυρογιώργη και ο κ. Χρυσόστομος Μαυρογιώργης. Νομίζω πως η Αμπελοκουτσούρα έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός γνήσιου δημοτικού τραγουδιού, στην προκειμένη περίπτωση γνήσιου καριώτικου τραγουδιού, τόσο ως κείμενο όσο και ως μελωδία. Μεταγράφοντας τη μελωδία αυτού του τραγουδιού, πρέπει να πω ότι έμεινα έκπληκτος διαπιστώνοντας ότι είναι σε μέτρο 7/8, δηλαδή στο ρυθμό του γνωστού πανελλήνια συρτού Καλαματιανού.
Η έκπληξη μου αυτή οφειλόταν τόσο στο γεγονός ότι, επειδή πρόκειται για τραγούδι της τάβλας και όχι χορευτικό, ο ρυθμός του σε 7/8 δεν έγινε αρχικά με την ακρόαση άμεσα αισθητός, αλλά συνειδητοποιήθηκε κατά τη μεταγραφή του στο πεντάγραμμο, όσο και στο ότι δεν περίμενα να συναντήσω τραγούδι σε 7/8 στην Ικαρία. Όμως το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την ευρεία διάδοση του ρυθμού του συρτού Καλαματιανού σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, του αρχαίου αυτού ρυθμού, που σύμφωνα με διαπιστώσεις της μου οικολογικής έρευνας, έχει την προέλευση του στον αρχαίο «χόρειο άλογο» γνωστό στην αρχαιότητα ως ρυθμική παραλλαγή του δακτυλικού μέτρου, που συναντάμε και στον Όμηρο και που επιβιώνει στη δημοτική μας μουσική στο ρυθμό 7/8 του Καλαματιανού. Πραγματικά η μουσική της Αμπελοκουτσούρας παρουσιάζει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μελωδική και μετρική διάρθρωση: αποτελείται συνολικά από 8 μουσικά μέτρα σε 7/8, που διαρθρώνονται ανά δύο μέτρα με χαρακτηριστικές μελωδικές καταλήξεις που συμπίπτουν με αντίστοιχες καταλήξεις του ποιητικού κειμένου. Το κείμενο αποτελείται από ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους, που είναι το πιο διαδομένο είδος στίχου στο δημοτικό μας τραγούδι και που, όπως είναι γνωστό, χωρίζεται σε δύο ημιστίχια: ένα οκτασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο.
Στην Αμπελοκουτσούρα, το χώρισμα αυτό του στίχου σε δύο ημιστίχια έχει απόλυτη αντιστοιχία και στη διάρθρωση της μελωδίας, γιατί στο σημείο αυτό δημιουργείται επίσης μελωδική κατάληξη που παρατείνει την αντίστοιχη κατάληξη (8η συλλαβή) του πρώτου ημιστιχίου. Η μελωδία λοιπόν αυτή που επαναλαμβάνεται με κάθε στροφή του κειμένου -πράγμα που συναντάμε στα περισσότερα δημοτικά μας τραγούδια-κινείται μέσα στην έκταση ενός πεντάχορδου και θυμίζει βυζαντινή ψαλμωδία. Το κείμενο του είναι ένας ύμνος στο αμπέλι και στο κρασί, κι αυτό δεν είναι τυχαίο γιατί, όπως είναι γνωστό από την αρχαιότητα, το αμπέλι ταυτιζόταν με την Ικαρία αφού το κρασί, ο περίφημος πρυμνιός οίνος που αναφέρεται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς, ήταν το κύριο προϊόν της. Το τραγούδι λοιπόν αυτό, πέρα από την αναμφισβήτητη ποιότητα του, έχει μία μοναδικότητα και από άποψη θεματολογίας που σχετίζεται άμεσα με την ιστορία και την ίδια την υπόσταση της Ικαρίας.
Από τα υπόλοιπα τραγούδια που μου τραγούδησαν στον Εύδηλο, στο σπίτι της κ. Καρναβά, το ένα από αυτά είναι ένα ενδιαφέρον ερωτικό τραγούδι στο καριώτικο γλωσσικό ιδίωμα (Ηφας αρνί κι ηρνήθης με κι ερίφην κι ηφηκές με), με χαρακτηριστικό ρεφρέν. Η κύρια μελωδία καλύπτεται κι εδώ από ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους, ενώ στο ρεφρέν έχουμε τροχαϊκούς οκτασύλλαβους στίχους. Ανά δύο δεκαπεντασύλλαβοι που τραγουδιούνται με την κύρια μελωδία του τραγουδιού σχηματίζουν στροφές, στις οποίες παρεμβάλλεται πάντοτε το ρεφρέν. Το δεύτερο τραγούδι είναι το γνωστό πανελλήνια τραγούδι του γάμου: «Γαμπρέ τη νύφη ν’ αγαπάς». Το τρίτο τραγούδι είναι η «κλασική» τραγουδιστή παραλλαγή του Καριώτικου με τη χαρακτηριστική τριμερή διάρθρωση (αβγ) της μελωδίας.
Βιολί και Λύρα
Τελειώνοντας τη σύντομη αυτή περιγραφή των τραγουδιών, θέλω να αφιερώσω λίγες σειρές ακόμα για τον Καριώτικο. Ο Καριώτικος ανήκει στον τύπο του νησιώτικου συρτού σε διμερή ρυθμό (2/4). Οι παραλλαγές του Βατούγιου παρουσιάζουν έναν ιδιαίτερα αναπτυγμένο για λαϊκό χορό έντεχνο χαρακτήρα. Το γεγονός αυτό έχει άμεση σχέση με την τεχνική του βιολιού. Πολλοί Λυράρηδες εγκατέλειψαν τη λύρα τους και άρχισαν να παίζουν βιολί, επειδή το βιολί τους προσφέρει μεγαλύτερες τεχνικές και ηχητικές δυνατότητες.
Αυτό δεν ισχύει μόνο για τους Λυράρηδες της Ικαρίας, αλλά και άλλων ελληνικών περιοχών. Όμως, εκείνο που στην περίπτωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι το βιολί αφομοιώθηκε μέσα στο χώρο της ελληνικής δημοτικής μουσικής και μεταβλήθηκε σε εκφραστικό της όργανο με όλα εκείνα τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν την τεχνική και το παίξιμο των λαϊκών μας οργανοπαικτών.
Κατά τη δεύτερη μετάβαση μου στην Ικαρία, τον Απρίλιο 1995, είχα την ευκαιρία να ηχογραφήσω τον «Καριώτικο» παιγμένο στη λύρα από τον μοναδικό σήμερα στην Ικαρία λυράρη Γιώργο Μαματά, που ζει στο ορεινό χωριό Δρούτσουλα. Έχει ιδιαίτερη μουσικολαογραφική αξία η εκδοχή αυτή του «Καριώτικου», παιγμένου στην καριώτικη λύρα – που ήταν πάντα το κατεξοχήν παραδοσιακό της μουσικό όργανο. Στις ηχογραφήσεις μου περιλαμβάνονται επίσης και τα εξής τραγούδια: «Αμπέλι μου στραβόραδο», «Σήμερα είν’ η σχόλη σου» και «Στου Πάπα το μπουγάζι» που μου τραγούδησε η κ. Κλειώ Μελά – Καραμπάση στον Εύδηλο, «Είμ’ εργάτης του λιμένος» που μου τραγούδησαν ο κ. Θεμιστοκλής Ατισής και η κ. Δέσποινα Ατισή στην Ακαμάτρα Μεσαριάς.
