Ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ (Γνωστός και ως Λενιν) γεννήθηκε στις 22 Απριλίου του 1870, στην πόλη Σιμπίρσκ της τότε Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ο πατέρας του, Ιλγιά Νικολάγιεβιτς Ουλιάνοφ (1831 – 1886), ήταν διευθυντής σχολείου. Η μητέρα του, Μαρία Αλεξάνδροβνα Μπλανκ (1835 – 1916), ήταν κόρη ιατρού που ονομαζόταν Μπεργκ. Ο Λένιν ήταν βαπτισμένος στην Ρωσική Ορθόδοξη εκκλησία.
Ο μεγαλύτερος αδελφός του (γεννημένος το 1866) ήταν μέλος της «Ναρόντναγια Βόλια» (μιας επαναστατικής τρομοκρατικής οργάνωσης), και λόγω της συμμετοχής του στην ανεπιτυχή απόπειρα δολοφονίας κατά του τσάρου Αλεξάνδρου Γ’, εκτελέσθηκε το 1891. Το γεγονός αυτό υπήρξε καθοριστικό στη ζωή του Λένιν. Ως τρίτο παιδί μιας εξαμελούς οικογένειας, ο Λένιν ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο γυμνάσιο του Σιμπίρσκ το 1887, όπου κέρδισε χρυσό μετάλλιο για τις επιδόσεις του. Εισήλθε στο νομικό τμήμα του πανεπιστημίου του Καζάν, αλλά απεβλήθη το Δεκέμβριο του ίδιου έτους για τη συμμετοχή του σε φοιτητική πολιτική συγκέντρωση και εξορίστηκε.
Το φθινόπωρο του 1889 έλαβε την άδεια να επιστρέψει στο Καζάν, όπου άρχισε τη συστηματική μελέτη του Μαρξ και συνδέθηκε με μέλη του τοπικού μαρξιστικού κύκλου. Συνέχισε μόνος του τις σπουδές του και το 1891 πήρε άδεια εξάσκησης του νομικού επαγγέλματος. Το 1891 ο Λένιν πέρασε τις εξετάσεις της Νομικής του πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης, και το 1892 άρχισε την πρακτική εξάσκηση ως δικηγόρος στη Σαμάρα, όπου αναλαμβάνει την υπεράσπιση σε διάφορες δίκες. Τη ζωή του, εντούτοις, γέμιζαν κυρίως η μελέτη του μαρξισμού και η προσήλωσή του στην οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της Ρωσίας και στη συνέχεια ολόκληρου του κόσμου.
Το 1894 μετακόμισε στην Αγία Πετρούπολη, και άρχισε την προπαγανδιστική εργασία. Σ’ αυτήν την περίοδο ανήκουν τα πρώτα πολεμικά μανιφέστα του Λένιν με τα οποία επιτίθεται στο λαϊκό κόμμα και διακινούνται από χέρι σε χέρι με τη μορφή χειρογράφων. Αμέσως μετά, ο Λένιν άρχισε από τον Τύπο έναν θεωρητικό αγώνα ενάντια στους διαστρεβλωτές της μαρξιστικής θεωρίας. Το δεύτερο συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλιστικού Δημοκρατικού Κόμματος των Εργαζομένων (RSDLP) στις Βρυξέλλες και το Λονδίνο, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1903, ενέκρινε το πρόγραμμα που επεξεργάστηκαν ο Πλεχάνοφ και ο Λένιν, όμως έληξε με την ιστορική διάσπαση του κόμματος σε Μπολσεβίκους και Μενσεβίκους. Έτσι ο Λένιν εμφανίστηκε ως ηγέτης του μπολσεβικικού τμήματος, αργότερα μπολσεβικικού κόμματος. Οι διαφορές αφορούσαν ιδίως την τακτική και τελικά το πρόγραμμα του κόμματος. Οι Μενσεβίκοι προσπάθησαν να εναρμονίσουν την πολιτική του ρωσικού προλεταριάτου με αυτήν της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Ο Λένιν είδε στην αγροτιά τον πιο στενό σύμμαχο του προλεταριάτου. Ο αγώνας ενάντια στους Μενσεβίκους (οπορτουνιστές κατά την γνώμη του Μπολσεβίκικου τμήματος) σφυρηλάτησε την πορεία που οδήγησε στην απόσχιση από τη Δεύτερη Διεθνή το 1914 και στην επανάσταση του Οκτωβρίου του 1917.
Μετά την περίφημη οκτωβριανή επανάσταση το όνομα του κόμματος άλλαξε από σοσιαλδημοκρατικό σε κομμουνιστικό το έτος 1918.
Η επαναστατική κατάσταση στη Ρωσία δημιουργήθηκε μετά από την ήττα του στρατού και του ναυτικού στο ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο και τους πυροβολισμούς εναντίον των εργαζομένων στις 9 Ιανουαρίου του 1905. Οι αγροτικές διαταραχές και οι πολιτικές απεργίες ξεσήκωσαν και έδωσαν έδαφος στην προετοιμασία ενός ένοπλου ξεσηκωμού των μαζών κατά του τσαρικού καθεστώτος και τη δημιουργία μιας προσωρινής κυβέρνησης για να οργανώσει την επαναστατική δημοκρατική δικτατορία των εργατών και των αγροτών. Το τρίτο συνέδριο του κόμματος, που αποτελούνταν αποκλειστικά από Μπολσεβίκους τον Μάιο του 1905 πέρασε ένα νέο αγροτικό πρόγραμμα που περιέλαβε την κατάσχεση της ιδιοκτησίας των γαιοκτημόνων. Τον Οκτώβριο του 1905 ξεκίνησε μία πανρωσική απεργία.
Στις 17 Οκτωβρίου ο Τσάρος δημοσίευσε τη διακήρυξή του για το «Σύνταγμα.» και στις αρχές του Νοεμβρίου του 1905 ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία από τη Γενεύη, και απευθύνθηκε στους Μπολσεβίκους για να προσελκύσει στο κόμμα ευρύτερες μάζες εργαζομένων, αλλά και για να διατηρήσει τους παράνομους μηχανισμούς του σε αναμονή για αντίεπαναστατικά χτυπήματα. Στα γεγονότα του 1905 ο Λένιν διέκρινε τρία κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα:
1.την προσωρινή αντίληψη από τους ανθρώπους της πραγματικής πολιτικής ελευθερίας
2.τη δημιουργία νέας, αν και μόνο δυνητικής, επαναστατικής δύναμης με τη μορφή των Σοβιέτ των αντιπροσώπων των εργαζομένων, των στρατιωτών και των αγροτών
3.τη χρήση της δύναμης από τα άτομα ενάντια σε εκείνους που την είχαν χρησιμοποιήσει προηγουμένως εναντίον τους.
Αυτά τα συμπεράσματα, από τα γεγονότα του 1905, έγιναν οι κατευθυντήριες αρχές της πολιτικής του Λένιν το 1917 και οδήγησαν στη δικτατορία του προλεταριάτου, την οποία επρόκειτο να ασκήσει το σοβιετικό κράτος. Η εξέγερση στη Μόσχα στο τέλος Δεκεμβρίου, χωρίς την υποστήριξη του στρατού, χωρίς ταυτόχρονες εξεγέρσεις σε άλλες πόλεις και ικανοποιητική συμμετοχή σε άλλες περιοχές της χώρας, καταστάλθηκε γρήγορα. Η φιλελεύθερη αστική τάξη ήρθε στο προσκήνιο και η εποχή των δύο Δουμών άρχισε. Από εκείνη τη στιγμή, ο Λένιν διατύπωσε τις αρχές της επαναστατικής εκμετάλλευσης των κοινοβουλευτικών μεθόδων ως μέσο νέας επίθεσης.
Τον Δεκέμβριο του 1907 ο Λένιν αναχώρησε από τη Ρωσία, για να επιστρέψει το 1917. Το 1907 όμως άρχιζε η εποχή της αντεπανάστασης, των διώξεων, της εξορίας, των εκτελέσεων και της αποδημίας. Εκεί ξεκίνησε και η πορεία προς την Οκτωβριανή επανάσταση. Ο Λένιν το 1907 μετακόμισε στη Φινλανδία για λόγους ασφαλείας. Συνέχισε από εκεί να ταξιδεύει στην Ευρώπη και συμμετείχε σε πολλά σοσιαλιστικά συνέδρια και δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένης της Διάσκεψης του Τσίμμερβαλντ το 1915. Όταν η Ινέσσα Αρμάντ εγκατέλειψε τη Ρωσία και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, συνάντησε τον Λένιν και άλλους εξόριστους μπολσεβίκους και εξελίχθηκε σε άμεση συνεργάτιδά του.
Στις 16 Απριλίου του 1917 επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη από την Ελβετία μετά την πτώση του τσάρου Νικόλαου Β’. Με την πτώση του Τσάρου ξεκίνησε και η μεγάλη πορεία προς τον λαό όπως ονομάστηκε. Εκεί ο Λένιν ανέλαβε ηγετικό ρόλο στο μπολσεβικικό κίνημα και εξέδωσε τις «Θέσεις της 4ης του Απρίλη». Μετά από την αποτυχημένη εξέγερση των εργαζομένων τον Ιούλιο, έφυγε στη Φινλανδία πάλι για λόγους ασφαλείας. Όμως επέστρεψε τον Οκτώβριο, υποκινώντας την ένοπλη επανάσταση με το σύνθημα «όλη η δύναμη στα Σοβιέτ!». Το κίνημα πήγε ενάντια στην Προσωρινή κυβέρνηση του Κέρενσκι. Οι ιδέες του για τη διακυβέρνηση εκφράστηκαν στο δοκίμιό του «Κράτος και επανάσταση», όπου και απαίτησε μια νέα μορφή διακυβέρνησης βασισμένη στα συμβούλια των εργαζομένων, τα λεγόμενα Σοβιέτ.
Στις 25 Σεπτεμβρίου του 1917 ο Κέρενσκι προσπάθησε να ανακτήσει την αριστερή του στήριξή με τη διαμόρφωση ενός νέου συνασπισμού που περιελάμβανε περισσότερους Μενσεβίκους και Σοσιαλεπαναστάτες. Έχοντας όμως οι Μπολσεβίκοι στη διάθεσή τους ένοπλη πολιτοφυλακή 25.000 ατόμων και ελέγχοντας τα Σοβιέτ η εξουσία του Κέρενσκι έμοιαζε ετοιμόρροπη. Οι Μπολσεβίκοι χρησιμοποίησαν ως έδρα τους το ίδρυμα Σμόλνι. Ο Αλέξανδρος Κέρενσκι, ύστερα από πιέσεις που δέχτηκε από τον Τσάρο, πείστηκε ώστε να ληφθούν αποφασιστικά μέτρα έναντι των επαναστατών.
Στις 22 Οκτωβρίου διέταξε τη σύλληψη της μπολσεβικικής στρατιωτικής επαναστατικής Επιτροπής. Την επόμενη ημέρα έκλεισε τις μπολσεβικικές εφημερίδες και έκοψε τα τηλέφωνα στο ίδρυμα Σμόλνι. Σε εκείνο το σημείο ο Λέων Τρότσκι, αρχηγός του στρατού των μπολσεβίκων, πρότεινε τη συντριβή της Προσωρινής κυβέρνησης. Ο Λένιν συμφώνησε με τον Τρότσκι και το βράδυ της 24ης Οκτωβρίου του 1917 δόθηκαν οι σχετικές διαταγές.
Οι Μπολσεβίκοι άρχισαν να καταλαμβάνουν τους σιδηροδρομικούς σταθμούς, την τηλεφωνική υπηρεσία και την κρατική τράπεζα. Την επόμενη ημέρα οι ερυθρές φρουρές περικύκλωσαν τα χειμερινά ανάκτορα. Μέσα σε αυτά ήταν το μεγαλύτερο μέρος της κυβέρνησης της χώρας αλλά όχι ο Κέρενσκι, που είχε κατορθώσει να δραπετεύσει από την πόλη. Τα χειμερινά ανάκτορα τα υπερασπίστηκαν οι Κοζάκοι, μερικοί αξιωματικοί και το Τάγμα Γυναικών.
Στις 9 μ.μ. κανονιοβολισμοί από το φρούριο Πέτρου και Παύλου είχαν ως αποτέλεσμα να πάρει φωτιά το παλάτι. Έγιναν ελάχιστες ζημιές αλλά αυτή η πράξη έπεισε τους περισσότερους από εκείνους που υπερασπίζονταν το κτίριο να παραδοθούν. Οι επαναστάτες καθοδηγούμενοι από τον Βλαντιμίρ Αντόνοφ-Οφσέενκο εισήλθαν στα ανάκτορα και συνέλαβαν τους περισσότερους υπουργούς της Προσωρινής Κυβέρνησης. Στις 26 Οκτωβρίου 1917, το πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ παρέδωσε την εξουσία στο Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού. Ο Λένιν εξελέγη πρόεδρος του Συμβουλίου ενώ σε αυτό περιλαμβάνονταν οι Λέων Τρότσκι (Εξωτερικές υποθέσεις), Αλεξέι Ρίκωφ (Εσωτερικές υποθέσεις), Ανατόλι Λουνατσάρσκι (Εκπαίδευση), Αλεξάνδρα Κολλοντάι (Κοινωνική πρόνοια), Φέλιξ Ντζερζίνσκι (Εσωτερικές υποθέσεις), Ιωσήφ Στάλιν (Μειονότητες), Πέτρος Στούτσκα (Δικαιοσύνη) και Βλαντιμίρ Αντόνοφ-Οφσέενκο (Στρατιωτικές Υποθέσεις).
Σαν πρόεδρος του Συμβουλίου των Επιτρόπων του Λαού ο Λένιν κατήργησε την ιδιωτική ιδιοκτησία στη γη και άρχισε την διανομή της γης στους αγρότες. Οι τράπεζες εθνικοποιήθηκαν και εισήχθη ο έλεγχος της παραγωγής στα εργοστάσια. Κατήργησε επίσης την Συντακτική Συνέλευση του 1918 και κήρυξε παράνομα σχεδόν όλα τα πολιτικά κόμματα, μέσα σε αυτά ήταν το Δημοκρατικό Κόμμα των Καντέτ, οι Μενσεβίκοι και οι Σοσιαλεπαναστάτες. Ο Λέων Τρότσκι οδήγησε τη ρωσική αντιπροσωπεία στο Μπρεστ-Λιτόφσκ όπου θα διαπραγματευόταν με τους αντιπροσώπους της Γερμανίας και της Αυστρίας και ανέλαβε το δύσκολο στόχο να βγάλει τη Ρωσία από τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χωρίς να παραχωρήσει εδάφη στις Κεντρικές δυνάμεις.
Με την υιοθέτηση μιας τακτικής καθυστερήσεων ο Τρότσκι ήλπιζε ότι η επανάσταση θα επεκτεινόταν από τη Ρωσία στη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία προτού υπογράψει τη συνθήκη. Μετά από εννέα εβδομάδες διαπραγματεύσεων χωρίς να καταλήξουν σε συμφωνία, ο γερμανικός στρατός διατάχτηκε να επαναλάβει την προέλασή του στο ρωσικό έδαφος. Στις 3 Μαρτίου του 1918, με τα γερμανικά στρατεύματα να κινούνται προς την Πετρούπολη, ο Λένιν διέταξε τον Τρότσκι να δεχτεί τους όρους των Κεντρικών δυνάμεων. Η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ ανάγκασε τους Ρώσους να παραδώσουν την Ουκρανία, τη Φινλανδία, τις Βαλτικές χώρες, τον Καύκασο και την Πολωνία.
Η απόφαση της ανακωχής αύξησε τη λαϊκή αντίθεση προς τη Μπολσεβικική κυβέρνηση. Ο Λαβρ Κορνίλοφ οργάνωσε έναν στρατό εθελοντών, όπου αντιτάσσονταν στο σοβιετικό καθεστώς, τους επόμενου μήνες διάφορες ομάδες ένωσαν της δυνάμεις τους με σκοπό να ρίξουν το νεαρό Σοβιετικό Καθεστώς του Λένιν. Ο στρατός του Σοβιετικού καθεστώτος ονομάστηκε κόκκινος. οι ένοπλοι που πάλεψαν έναντι του Κόκκινου στρατού, ονομάστηκαν λευκοί. Ακολούθησε πάνω σε αυτή την λογική εμφύλιος, τελικός νικητής οι Κόκκινοι, που επικράτησαν για πολλές δεκαετίες.
Ο Λευκός Στρατός περιλάμβανε διάφορες ετερόκλητες ομάδες. Τους «Καντέτ», οι οποίοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τον πόλεμο ενάντια στις Κεντρικές δυνάμεις. Τους Μενσεβίκους και Σοσιαλεπαναστάτες που αντιτάχθηκαν στη δικτατορική πολιτική του νέου καθεστώτος και άλλους. Τα κόμματα αυτά που είχαν κηρυχθεί ως παράνομα ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους γαιοκτήμονες που είχαν χάσει τα κτήματά τους λόγω της εθνικοποίησης. Επίσης ενώθηκαν με τους εργοστασιάρχες που είχαν χάσει τα εργοστάσιά τους λόγω επίσης της εθνικοποίησης αυτών. Στον λευκό στρατό μπήκαν και αφοσιωμένα μέλη της Ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας, που αντιτέθηκαν στον κυβερνητικό αθεϊσμό και βασιλόφρονες που προσδοκούσαν να αποκαταστήσουν τη μοναρχία.
Ο λευκός στρατός είχε πρόσκαιρη επιτυχία στην Ουκρανία όπου οι Μπολσεβίκοι δεν ήταν λαοφιλείς. Η κύρια αντίσταση προήλθε από τον Νέστορ Μαχνό, ηγέτη ενός σώματος αναρχικών της περιοχής. Ο Λέων Τρότσκι και Βλαντιμίρ Αντόνοφ-Οφσέενκο, ανέλαβαν την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού και βαθμιαία απέκτησαν τον έλεγχο της Ουκρανίας. Μέχρι τον Φεβρουάριο, του 1918 ενώ οι Λευκοί δεν κατείχαν σημαντικές περιοχές στη Ρωσία, ξέσπασε ο εμφύλιος, που διήρκεσε έως τα τέλη του 1920. Η πολιτική του Λένιν κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου δημιούργησε κοινωνική αναστάτωση και οδήγησε σε ταραχές, απεργίες και διαδηλώσεις.
Μετά από την εξέγερση της Κρονστάνδης εισήγαγε και τη νέα οικονομική πολιτική. Οι αγρότες πλέον είχαν την άδεια να πωλούν τα προϊόντα τους στην ελεύθερη αγορά και να απασχολούν άτομα ως εργάτες.
Οι αγρότες που επέκτειναν το μέγεθος των αγροκτημάτων τους έγιναν γνωστοί ως Κουλάκοι. Τα εργοστάσια που απασχολούσαν λιγότερο από είκοσι άτομα μπορούσαν να τα απαιτήσουν πίσω οι προηγούμενοι ιδιοκτήτες τους. Ωστόσο, στις 30 Αυγούστου του 1918 έγινε δολοφονική απόπειρα εναντίον του Λένιν από μέλος του Σοσιαλιστικού Επαναστατικού Κόμματος, που ναι μεν δεν δολοφόνησε τον ηγέτη της Οκτωβριανής επανάστασης αλλά τον εξασθένησε. Ο Λένιν οδηγήθηκε στο διαμέρισμά του στο Κρεμλίνο, και αρνήθηκε την εισαγωγή του σε νοσοκομείο, πιστεύοντας πως άλλοι δολοφόνοι θα τον περίμεναν εκεί. Οι γιατροί που κλήθηκαν να τον γιατρέψουν εντός της οικίας του αποφάσισαν ότι ήταν πάρα πολύ επικίνδυνο να γίνει αφαίρεση των σφαιρών. Η απόπειρα αυτή θεωρείται ότι συνέβαλε στον πρόωρο θάνατό του.
Το Μάρτιο του 1919, ο Λένιν και άλλοι μπολσεβίκοι ηγέτες από όλο τον κόσμο συναντήθηκαν και ίδρυσαν την Κομμουνιστική Διεθνή. Τα μέλη της Κομμουνιστικής Διεθνούς, συμπεριλαμβανομένου του Λένιν και των Μπολσεβίκων, διέκοψαν τις επαφές τους με το ευρύτερο σοσιαλιστικό κίνημα. Οι μπολσεβίκοι μετατράπηκαν σε κομμουνιστές και το μπολσεβικικό κόμμα μετονομάστηκε σε «Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα «, το οποίο οδήγησε αργότερα στο Κ.Κ.Σ.Ε (Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης).
Στη διάσκεψη του νεοσύτατου κομμουνιστικού Κόμματος το 1922 προτείνεται η δημιουργία μιας θέσης γενικού γραμματέα. Η επιλογή του Λένιν για τη θέση αυτή ήταν ο Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος στο παρελθόν είχε υποστηρίξει τις πολιτικές του θέσεις. Οι κύριοι αντίπαλοι του Στάλιν για τη μελλοντική ηγεσία του κόμματος απέτυχαν να δουν τη σημασία αυτής της θέσης και υποστήριξαν το διορισμό του. Είδαν αρχικά τη θέση του γενικού γραμματέα ως «φερέφωνο του Λένιν».
Αμέσως μετά το διορισμό του Στάλιν ως γενικού γραμματέα, ο Λένιν εισήχθη στο νοσοκομείο προκειμένου να εγχειριστεί μετά το τραύμα από την απόπειρα δολοφονίας του το 1919. Αναμενόταν ότι αυτή η επέμβαση θα αποκαθιστούσε την υγεία του, που ήδη ήταν εξασθενιμένη. Αυτό δεν έγινε ποτέ. Ένα αιμοφόρο αγγείο έσπασε στον εγκέφαλο του Λένιν και τον άφησε παράλυτο στη δεξιά πλευρά του και για έναν χρόνο ήταν ανίκανος να μιλήσει. Σαν «φερέφωνο του Λένιν», ο Ιωσήφ Στάλιν είχε γίνει ξαφνικά εξαιρετικά σημαντικός. Όσο ο Λένιν ήταν καθηλωμένος, ο Στάλιν αξιοποίησε πλήρως τις δυνάμεις του ως γενικός γραμματέας.
Στο συνέδριο του κόμματος έλαβε την άδεια να αποβάλει τα «ανεπαρκή» κομματικά μέλη και έτσι ο Στάλιν απομάκρυνε χιλιάδες υποστηρικτές του Λέοντα Τρότσκι, βασικού ανταγωνιστή του για την ηγεσία του κόμματος και αρχηγού της εσωκομματικής αντιπολίτευσης. Ο Στάλιν σαν γενικός γραμματέας είχε τη δύναμη να διορίζει και να παύει ανθρώπους από σημαντικές κυβερνητικές θέσεις. Οι νέοι κάτοχοι αυτών των θέσεων γνώριζαν καλά ότι όφειλαν την προώθησή τους στον Στάλιν. Επίσης ήξεραν ότι εάν η συμπεριφορά τους δεν τον ευχαριστούσε θα αντικαθίσταντο.
Περικυκλωμένος λοιπόν από τους υποστηρικτές του ο Στάλιν τον Οκτώβριο του 1922 διαφώνησε με το Λένιν σχετικά με το ζήτημα του εξωτερικού εμπορίου. Όταν το θέμα συζητήθηκε στην κεντρική Επιτροπή επικράτησε εντέλει η άποψη του Στάλιν.
Ο Λένιν άρχισε να φοβάται ότι ο Στάλιν ανελάμβανε την ηγεσία του Κόμματος και ζήτησε στον Λέοντα Τρότσκι τη στήριξή του και έτσι στην επόμενη συνεδρίαση της κεντρικής Επιτροπής η απόφαση σχετικά με το εξωτερικό εμπόριο ανατράπηκε. Ο Λένιν συνεχαρεί τον Τρότσκι και του πρότεινε την μελλοντική συνεργασία του αλλά ο Λένιν ήταν ήδη βαριά άρρωστος και ο Στάλιν διαμέσω της συζύγου του Ναντέζντα Αλλιλούγιεβα, που δούλευε στο ιδιαίτερο γραφείο του Λένιν, ανακάλυψε σύντομα τις προθέσεις του άρρωστου πλέον Λένιν.
Ο Στάλιν συνειδητοποίησε ότι ο Λένιν λειτουργούσε εναντίον του και τηλεφώνησε στη σύζυγο του Λένιν, Ναντέζντα Κρούπσκαγια, που την κατηγόρησε ότι θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του Λένιν. Σε εκείνο το σημείο η σχέση των δύο αντρών έσπασε σαν γυαλί. Ο Λένιν εξαγριωμένος, παρόλο που ήταν άρρωστος, έλαβε την απόφαση ότι ο Στάλιν δεν ήταν το κατάλληλο άτομο για να τον αντικαταστήσει. Ο Λένιν όμως ήξερε πως ο θάνατός του ήταν προ των πυλών και για αυτό υπαγόρευσε στο γραμματέα του μια επιστολή που θέλησε να χαρακτηριστεί ως διαθήκη του. Το έγγραφο περιλάμβανε τις σκέψεις του και απευθύνονταν στα ανώτερα μέλη της ηγεσίας του Κ.Κ.Σ.Ε.
Η επιστολή ήταν αποκαλυπτική
«Ο σύντροφος Στάλιν, που έχει γίνει γενικός γραμματέας, έχει συγκεντρώσει τεράστια δύναμη στα χέρια του και δεν είμαι βέβαιος ότι ξέρει πάντα πώς να χρησιμοποιεί αυτή τη δύναμη με ικανοποιητική φρόνηση. Επομένως προτείνω στους συντρόφους μας να εξετάσουν την πρόταση να απομακρύνουν το Στάλιν από αυτήν τη θέση αντικαθιστώντας τον με κάποιον άλλο που να διαφέρει από το Στάλιν από μια βαρύνουσα άποψη: όντας πιο ανεκτικός, πιστότερος, πιο ευγενικός, πιο διακριτικός απέναντι των συντρόφων του.»
Τρεις ημέρες αφότου υπαγόρευσε τη διαθήκη του ο Λένιν έπαθε το τρίτο εγκεφαλικό επεισόδιο. Δεν ήταν πλέον ικανός να μιλήσει ή να γράψει αν και έζησε για άλλους δέκα μήνες. Σε εκείνο το σημείο ουσιαστικά έπαψε να υφίσταται ως δύναμη εντός της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Λένιν εντέλει πέθανε στις 21 Ιανουαρίου του 1924 στην Γκόρκι (συνοικισμός κοντά στη Μόσχα). Φήμες ότι ο Λένιν έπασχε από σύφιλη αναπήδησαν αμέσως μετά από το θάνατό του. Η επίσημη αιτία θανάτου που δόθηκε βέβαια ήταν εγκεφαλική αρτηριοσκλήρωση, ή εγκεφαλικό επεισόδιο (το τέταρτό του), αλλά από τους 27 παθολόγους που τον εξέταζαν, μόνο οκτώ υπέγραψαν το συμπέρασμα στην έκθεση αυτοψίας του.
Επομένως διάφορες θεωρίες σχετικά με το θάνατό του έχουν αναπηδήσει κατά καιρούς. Ελάχιστη σημασία όμως έχει η θεωρία του θανάτου του Λένιν. Ο Λένιν γρήγορα έγινε σύμβολο και μέχρι σήμερα και η θεωρία του και οι πράξεις του σε όλο του τον βίο έχουν γίνει αντικείμενο συζήτησης.
Η Αγία Πετρούπολη μετονομάστηκε σε Λένινγκραντ προς τιμήν του. Αυτό το όνομα της πόλης παρέμεινε μέχρι την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, όταν έλαβε ξανά το αρχικό όνομά της. Σε προσωπικό επίπεδο ο Λένιν ήταν μετριόφρων και αποδοκίμαζε την κολακεία. Αλλά μετά το θάνατό του, έγινε αντικείμενο προσωπολατρίας που διήρκεσε μέχρι τα τελευταία χρόνια του σοβιετικού συστήματος.
Μέχρι σήμερα η σορός του φυλάσσεται στο μαυσωλείο όπου επιστήμονες – συντηρητές ελέγχουν το σώμα του δύο φορές την εβδομάδα για τυχόν φθορά. Κάθε 18 μήνες μεταφέρεται σε ένα εργαστήριο κάτω από το μαυσωλείο του, εξετάζεται και βυθίζεται σε χημικές ουσίες για συντήρηση. Είναι τρομερό πως εδώ και 100 χρόνια περίπου η Σωρός του διατηρείται και κανένας δεν έχει σκεφτεί ακόμα και σήμερα που δεν υπάρχει το Σοβιετικό καθεστώς να την θάψει.
Ο Λένιν, βέβαια εκτός από μεγάλος επαναστάτης και στρατηγικός νους, ήταν σημαντικός επιστήμονας και στοχαστής. Βασιζόμενος στις ανακαλύψεις των θεμελιωτών του Μαρξισμού, έδωσε ρηξικέλευθες απαντήσεις, οι οποίες έχουν επίδραση και σήμερα, σε καίρια ζητήματα της σύγχρονης εποχής.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο προέκυψε μια νέα θεωρία, οργανικά και αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την προηγουμένη, με την οποία συνιστά τον Λενινισμό. Μελέτησε, συν τοις άλλοις, επιστημονικά τον ιμπεριαλισμό και ανέπτυξε κι εμπλούτισε τη θεωρία και την πρακτική της ταξικής πάλης, της δημοκρατικής και της σοσιαλιστικής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου, καθώς και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της μετάβασης στον Κομμουνισμό.
Η επιστημονική μελέτη των αιτίων που οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση στην καπιταλιστική παλινόρθωση και, συνακόλουθα, στη διάλυση εδράζεται στο Λενινισμό. Στον χώρο της φιλοσοφίας, ο Λένιν υπερασπίστηκε το διαλεκτικό υλισμό, διατύπωσε τη θεωρία της αντανάκλασης, κατέδειξε, με ανάγλυφο τρόπο, τον κομματικό χαρακτήρα της πάλης των διαφόρων τάσεων και ομάδων, κι εμβάθυνε στη μελέτη των νόμων της διαλεκτικής (ιδίως του βασικότερου: του νόμου της ενότητας και πάλης των αντιθέτων).
Η κριτική του στον νεοθετικισμό είναι αδιανόητη και έξω από το πνεύμα της φιλοσοφικής συνεισφοράς του Λένιν. Ο Λένιν είχε πλούσιο συγγραφικό έργο με 55 δοκίμια, που όλα τους είχαν την εξελικτική θεωρία του Μαρξισμού ως κύριο διακύβευμα. Το σημαντικό για την ανθρωπότητα είναι πως ένας λαός σήκωσε ανάστημα στον καπιταλισμό και εξελίχθηκε λίαν συντόμως σε αντίπαλον δέος στον καπιταλισμό και στον ιμπεριαλισμό και για αυτό ευθύνεται ο Λένιν, που είναι ο θαυμαστός ήρωας των ανυπότακτων και των ανθρώπων που πιστεύουν στην αλλαγή, στην πτώση του καπιταλισμού και σε έναν καλύτερο κόσμο.
