Συμπληρώνονται σήμερα 61 χρόνια από την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη από τα μέλη του δεξιού παρακράτους της δεκαετίας του 60′.
Ο Γρηγόης Λαμπράκης γεννήθηκε στην Κερασίτσα Αρκαδίας στις 3 Απριλίου του 1912 και ήταν το 14ο παιδί από τα συνολικά 18 που απέκτησαν οι γονείς του. Ο Λαμπράκης ήταν γόνος μιας φτωχής οικογένειας της περιοχής, ο πατέρας του ήταν ξυλέμπορος, αλλά ο Γρηγόρης κατάφερε να σπουδάσει Ιατρική στο πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδικέυτηκε στην Γυναικολογία.
Ο αδερφός του Θεόδωρος Λαμπράκης ήταν Ιατρός και αυτός, επίσης απόφοιτος του πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος είχε ειδικευτεί στην Χειρουργική. Ο αδερφός του Λαμπράκη εργάστηκε στο Τζάνειο νοσοκομείο που απολύθηκε για πολιτικούς λόγους το 1934. Ήταν συνιδρυτής της κλινικής «Λευκός Σταυρός» το 1953, κλινική που υπάρχει μέχρι σήμερα. Κατά τη διάρκεια της κατοχής κατέφυγε στα βουνά όπου εργάστηκε ως γιατρός. Ο Θεόδωρος Λαμπράκης εξελέγη βουλευτής Πειραιά με την ΕΠΕΚ, αλλά απεβίωσε από ανακοπή. Η ΕΠΕΚ ήταν το κόμμα του Νικόλαου Πλαστήρα, ήταν κόμμα που ιδρύθηκε το 1950 και διαλύθηκε το 1961, όπου τα εναπομείναντα μέλη εντάχθηκαν στον συνασπισμό της Ένωσης κέντρου, το κόμμα δηλαδή του Γεωργίου Παπανδρέου.
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης υπήρξε αθλητής με πολλές πανελλήνιες και Βαλκανικές νίκες και μάλιστα κατείχε για 23 χρόνια (μέχρι το 1959) το πανελλήνιο ρεκόρ στο άλμα εις μήκος με επίδοση 7,37 μέτρα. Στην διάρκεια της κατοχής διοργάνωνε με άλλους αθλητές αγώνες, διαθέτοντας τα έσοδα σε λαϊκά συσσίτια. Το 1950 κατέλαβε τη θέση του υφηγητή της Μαιευτικής-Γυναικολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ με τον γάμο του με την Μαρία Τσιρώνη απέκτησε τρεις γιούς, τον Γιώργο, που έφυγε από τη ζωή το 2024, τον Θοδωρή Λαμπράκη και τον Γρηγόρη Λαμπράκη.
Το 1961 εξελέγη βουλευτής με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, κόμμα που ιδρύθηκε το 1951 με πρωτοβουλία του εκτός νόμου ΚΚΕ και πρόεδρο τον Ιωάννη Πασαλίδη. Στο κόμμα πέρα από το ΚΚΕ συμμετείχαν το κόμμα αριστερών φιλελεύθερων με πρόεδρο τον Νεόκοσμο Γρηγοριάδη, το Σοσιαλιστικό κόμμα με πρόεδρο τον Ιωάννη Πασαλίδη και το Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό κόμμα του Μιχάλη Κύρκου. Το ΚΚΕ είχε τεθεί εκτός νόμου από το 1947 και επανήλθε στην νομιμότητα το 1974. Από την αρχή της ίδρυσής της η ΕΔΑ είχε μεν την νόμιμη χροιά, αλλά είχε ένα παράλληλο δίκτυο παράνομων οργανώσεων του ΚΚΕ, όπου συνεχώς είχε μέλη όπου συλλαμβάνονταν, εκτελούνταν ή στέλνονταν εξορία. Την εποχή για παράδειγμα που ξεκίνησε την πολιτική της δράση η ΕΔΑ, εκτελέστηκε ο Νίκος Μπελογιάννης και άλλοι αγωνιστές. Ο Λαμπράκης δήλωνε συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ και όχι μέλος.
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης υπήρξε ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος της «Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη». Στις 21 Απριλίου 1963 αψηφώντας σχετική απαγόρευση της αστυνομίας, πραγματοποίησε την 1η Μαραθώνια πορεία Ειρήνης. Βάδισε το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής μόνος του, εν μέσω απειλών, πριν τελικά συλληφθεί και κρατηθεί για μερικές ώρες.
Οι εκλογές του 1961 έχουν χαρακτηριστεί ως οι εκλογές της βίας και της νοθείας και ήρθαν μετά τις εκλογές του 1958 που η ΕΔΑ είχε φτάσει στην θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης με ποσοστό 24,42%. Στις εκλογές του 1961 την θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατέλαβε η Ένωση Κέντρου με ποσοστό 33,66%, ενώ η ΕΔΑ σε συνεργασία με το Εθνικό αγροτικό κόμμα [είχαν φτιάξει τον συνασπισμό Π.Α.ΜΕ (Πανδημοκρατικό Αγροτικό Μέτωπο Ελλάδας) βγήκε 3ο κόμμα με ποσοστό 14,63%. Η ΕΔΑ το 1958 είχε 79 έδρες, ενώ το 1961 πήγε στις 24 έδρες (κατείχε 22 η ίδια και 2 το Εθνικό Αγροτικό κόμμα). Το Π.Α.ΜΕ διαλύθηκε μετά τις εκλογές. Ένας από τους βουλευτές ήταν και ο Γρηγόρης Λαμπράκης. Το ΚΚΕ αποφάσισε να διαλύσει όλες τις παράνομες οργανώσεις του το 1958 και τα μέλη του είχαν ενταχθεί στην ΕΔΑ.
Ο Λαμπράκης μετά την σύλληψή του το 1963 μετέβη στο Λονδίνο για να συμπαρασταθεί στους Έλληνες, Κύπριους και Άγγλους διαδηλωτές που ζητούσαν την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων στην Ελλάδα, ανάμεσα στους οποίους ήταν και η Βρετανίδα σύζυγός του Αντώνη Αμπατιέλου, Μπέτυ Μπάρτλετ Αμπατιέλου. Στόχος των διαδηλωτών ήταν η βασίλισσα Φρειδερίκη, η οποία βρισκόταν στην αγγλική πρωτεύουσα προκειμένου να παραστεί σε βασιλικούς γάμους.
Η σύζυγος του Αμπατιέλου ζήτησε ακρόαση από τη Φρειδερίκη, η οποία την αρνήθηκε, παρά τις πιέσεις του Λαμπράκη. Σχεδόν ένα μήνα μετά, στις 22 Μαΐου, καθώς εξερχόταν από συγκέντρωση για την ειρήνη και τον πυρηνικό αφοπλισμό στη Θεσσαλονίκη, δέχτηκε δολοφονική επίθεση από παρακρατικούς. Τραυματίστηκε βαριά και υπέκυψε στα τραύματά του λίγες μέρες μετά. Μαζί του τραυματίστηκε ελαφρά και ο έτερος βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς, ο οποίος δολοφονήθηκε από την δικτατορία το 1968.
Οι δράστες της επίθεσης έναντι του Γρηγόρη Λαμπράκη ήταν ο Μανώλης Εμμανουηλίδης, που κατάφερε το θανατηφόρο πλήγμα έναντι του Λαμπράκη, και ο Σπύρος Γκοτζαμάνης, που ήταν ο οδηγός του τρίκυκλου, όπου εμφανίστηκε μπροστά στον βουλευτή της ΕΔΑ και έφερε το θανατηφόρο πλήγμα έναντί του.
Την ώρα που συνέβαινε το χτύπημα έναντι του Λαμπράκη ένας παριστάμενος Θεσσαλονικιός, ο Μανώλης Χατζηαποστόλου, πήδηξε πάνω στην καρότσα και εξουδετέρωσε μετά από σκληρή πάλη τον δράστη και τον οδηγό του τρίκυκλου. Τους δράστες τους συνέλαβε ένας απλός τροχονόμος που δεν γνώριζε τι είχε προηγηθεί. Ο Λαμπράκης μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και πέθανε 4 μέρες αργότερα.
Οι ανακρίσεις και ο ρόλος του Χρήστου Σαρτζετάκη, μετέπειτα προέδρου της δημοκρατίας
Το χτύπημα κατά του Λαμπράκη προκάλεσε μια άνευ προηγουμένου πολιτική κρίση, με τα κόμματα της αντιπολίτευσης και το σύνολο του κεντρώου και αριστερού Τύπου να κάνουν λόγο από την πρώτη στιγμή για οργανωμένο σχέδιο δολοφονίας. Η επίσημη αστυνομική εκδοχή αντίθετα, ήταν ότι επρόκειτο για τροχαίο ατύχημα και αυτήν υιοθέτησε αρχικά και η κυβέρνηση της χώρας.
Η σορός του Λαμπράκη μεταφέρθηκε στην Αθήνα, στον ναό του Αγίου Ελευθερίου και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα, ενώ η νεκρώσιμη ακολουθία έλαβε χώρα στη Μητρόπολη, στις 4 το απόγευμα της 28ης Μαΐου. Την κηδεία παρακολούθησαν όλοι οι αρχηγοί και οι βουλευτές των κομμάτων της αντιπολίτευσης και δεκάδες χιλιάδες λαού.
Ήδη, στη Θεσσαλονίκη είχαν ξεκινήσει οι ανακρίσεις για το «ατύχημα», από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη και τους εισαγγελείς Δημήτριο Παπαντωνίου και Νίκο Αθανασόπουλο, υπό τη γενική εποπτεία του εισαγγελέα εφετών Παύλου Δελαπόρτα. Αργότερα ο Παπαντωνίου αντικαταστάθηκε από τον εισαγγελέα Στυλιανό Μπούτη. Αν και η ηγεσία της Χωροφυλακής Θεσσαλονίκης έκανε κάθε δυνατή προσπάθεια για να αποκρύψει κρίσιμα στοιχεία και να εκφοβίσει τους μάρτυρες, η ανακριτική ομάδα (παρά τις απροκάλυπτες παρεμβάσεις και πιέσεις που δέχτηκε από τον τότε εισαγγελέα του Αρείου Πάγου και μετέπειτα -το 1967- πρωθυπουργό της χούντας Κωνσταντίνο Κόλλια) κατόρθωσε να στοιχειοθετήσει ότι επρόκειτο για προμελετημένο έγκλημα και να αποκαλύψει τους ηθικούς αυτουργούς του. Έτσι, τους Γκοτζαμάνη και Εμμανουηλίδη ακολούθησαν τρανταχτά ονόματα.
Τον Ιούλιο του 1963 ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζετάκης απήγγειλε κατηγορίες για ηθική αυτουργία στην ανθρωποκτονία εκ προθέσεως του Γρ. Λαμπράκη εναντίον του υπομοίραρχου Εμμανουήλ Καπελώνη, διοικητή του αστυνομικού τμήματος Τριανδρίας, και του Ξενοφώντα Γιοσμά (που, λόγω της δράσης του στην Κατοχή, είχε καταδικαστεί ως δωσίλογος και, ακριβώς για τον λόγο αυτό, αποκαλούνταν συχνά κοροϊδευτικά Φον Γιοσμάς).
Στις 14 Σεπτεμβρίου, με ομοφωνία ανακριτή και εισαγγελέως κρίθηκαν προφυλακιστέοι ο υποστράτηγος Κωνσταντίνος Μήτσου, επιθεωρητής Βορείου Ελλάδος, οι συνταγματάρχες Ευθύμιος Καμουτσής, διευθυντής αστυνομίας και Μιχαήλ Διαμαντόπουλος και ο μοίραρχος Τρύφων Παπατριανταφύλλου.
Στο απυρόβλητο της δικαιοσύνης έμεινε ο υπομοίραρχος της Ασφάλειας Δημήτριος Κατσούλης, του τμήματος «Δίωξης Κομμουνιστών». Όπως ισχυρίστηκε ο υπομοίραρχος Εμμανουήλ Καπελώνης, ο Κατσούλης της Ασφαλείας Θεσσαλονίκης ειδοποίησε όλα τα παραρτήματα να στείλουν τους άνδρες τους στον τόπο της συγκέντρωσης και να πάρουν μαζί τους «εθνικόφρονες πολίτες» για ν’ αποδοκιμάσουν τους οπαδούς της ειρήνης. Επειδή όμως στο μεταξύ άλλαξε ο τόπος της συγκέντρωσης όπου θα μιλούσε ο βουλευτής, οι περί ων ο λόγος πολίτες εκλήθησαν να μαζευτούν στο Ε΄ Αστυνομικό Τμήμα. Εκεί τους έβγαλε λόγο ο υπομοίραρχος Κατσούλης, ο οποίος, μεταξύ άλλων, τους τόνισε ότι «στόχος μας είναι ο Λαμπράκης». Στο υπόμνημά του ο υπομοίραρχος Καπελώνης ισχυρίστηκε ότι προ των επεισοδίων και της συγκέντρωσης, ο Κατσούλης πέρασε από τα γραφεία της Γενικής Ασφαλείας και δήλωσε κομπορρημονών στους αξιωματικούς: «Σήμερα θα δείτε τι θα γίνει…».
Τελικά, για τον φόνο καταδικάστηκαν οι Γκοτζαμάνης και Εμμανουηλίδης, ενώ ο Γιοσμάς καταδικάστηκε μόνο για διατάραξη της κοινής ειρήνης.
Σημαντικό ρόλο στις αποκαλύψεις έπαιξε τότε και η μαχητική έρευνα και αρθρογραφία τριών δημοσιογράφων που είχαν ανέβει στη Θεσσαλονίκη για να καλύψουν το θέμα: Του Γιώργου Ρωμαίου του Βήματος (μετέπειτα υπουργού του ΠΑΣΟΚ), του Γιάννη Βούλτεψη της Αυγής και Γιώργου Μπέρτσου (της τότε μεγάλης σε κυκλοφορία Ελευθερίας των Αθηνών).
Η κατακραυγή για τη δολοφονία Λαμπράκη και τις αποκαλύψεις για την άμεση εμπλοκή της αστυνομίας, ήταν τόσο μεγάλη που οδήγησε σε παραίτηση της κυβέρνησης Καραμανλή μέσα σε λιγότερο από τρεις βδομάδες από το έγκλημα (11 Ιουνίου 1963), αν και οι ουσιαστικοί λόγοι ήταν η διαφωνία του παλατιού με τους χειρισμούς του Καραμανλή στο συνταγματικό ζήτημα. Σχηματίστηκε άμεσα νέα κυβέρνηση της ΕΡΕ υπό τον Παναγιώτη Πιπινέλη, μετέπειτα υπουργό εξωτερικών της χούντας.
Τον Σεπτέμβριο ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζετάκης σε συμφωνία με τον εισαγγελέα Δελαπόρτα διέταξε την προφυλάκιση των ανώτατων αξιωματικών της χωροφυλακής, διαλύοντας κάθε αμφιβολία στην κοινή γνώμη για την εμπλοκή κράτους και παρακρατικών στη δολοφονία Λαμπράκη. Τον Νοέμβριο διεξήχθησαν εθνικές εκλογές τις οποίες κέρδισε η Ένωση Κέντρου. Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η «Νεολαία Λαμπράκη», της οποίας πρώτος πρόεδρος εκλέχτηκε ο Μίκης Θεοδωράκης ενώ, μετά την εκλογική του ήττα, ο Κ. Καραμανλής αποχώρησε από την ενεργό πολιτική δράση αλλά και από τη χώρα, με προορισμό την Ελβετία, αρχικά, για να εγκατασταθεί τελικά στο Παρίσι, αφού προηγουμένως οι σχέσεις του με το παλάτι είχαν διαρραγεί οριστικά.
Η υπόθεση της δολοφονίας Λαμπράκη το 1963 και η νίκη της Ένωσης Κέντρου τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς οδήγησαν με μια σειρά γεγονότων στην δικτατορία του 1967, και αυτό γιατί η δεξιά της εποχής φοβόταν ότι η άνοδος της Ένωσης Κέντρου μπορούσε να οδηγήσει την χώρα στον Κομμουνισμό, ενώ πολύ αρνητικό ρόλο σε όλο αυτό έπαιξε και το παλάτι. Ο Γεώργιος Παπανδρέου το 1964 πήρε ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά που είχε πάρει ποτέ κόμμα στην Ελλάδα (52,72%).
