Το Δημοψήφισμα του 1946 προκηρύχθηκε στις 30 Ιουνίου 1946 (ΦΕΚ Α΄ 205) από την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και διενεργήθηκε την 1 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, σύμφωνα με ψήφισμα της Βουλής, με το ερώτημα της επανόδου του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα ή όχι (ο οποίος είχε φύγει από την Ελλάδα μαζί με την ελληνική κυβέρνηση όταν καταλήφθηκε η Ελλάδα από τις Γερμανικές δυνάμεις τον Απρίλιο του 1941) καθώς και μια τρίτη επιλογή υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Το αποτέλεσμα ήταν 69% υπέρ της επανόδου του βασιλιά, 20% Λευκά ψηφοδέλτια και 11% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας και ιστορικά θεωρείται διαβλητό, δεδομένου των συνθηκών της μεταπολεμικής ελλάδας και των διώξεων στους Κομμουνιστές.
Η Ιστορία αυτού του δημοψηφίσματος
Το Μάιο του 1941, η διαγραφόμενη ολοκληρωτική κατάληψη της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα και η απόφαση της κυβέρνησης να συνεχίσει την πολεμική προσπάθεια στο πλευρό των Συμμάχων, υποχρέωσαν το βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο να εγκαταλείψει το εθνικό έδαφος. Η παρουσία του, αρχικά στο Κάιρο και στη συνέχεια στο Λονδίνο, έφερε τη σφραγίδα της νομιμότητας και της συνέχειας του ελληνικού κράτους στην εξορία. Όλες οι συμμαχικές και ουδέτερες χώρες άλλωστε αναγνώριζαν την κυβέρνησή του ως τη μόνη νόμιμη ελληνική κυβέρνηση. Καμία από τις κυβερνήσεις των χωρών του Άξονα όμως δεν αναγνώρισε ούτε αποκατέστησε διπλωματικές σχέσεις με τις κατοχικές κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν στην Αθήνα κατά τη διάρκεια στου πολέμου.
Ωστόσο, η ξεκάθαρη αναγνώριση στο εξωτερικό του Γεωργίου ως κεφαλή του κράτους δεν ήταν αντίστοιχη πλέον με τα αισθήματα των υπηκόων του στην κατεχόμενη Ελλάδα. Η πρώτη κατοχική κυβέρνηση, προσπαθώντας να αποκτήσει λαϊκό έρεισμα, κατήγγειλε εμμέσως, μέσω διαγγέλματος, το βασιλιά ότι ήταν υπεύθυνος για την εθνική τραγωδία και ότι εγκατέλειψε το λαό του. Μία από τις πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις και αργότερα από τις σημαντικότερες, ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος, στην ιδρυτική του διακήρυξη έθετε προς αμφισβήτηση όχι μόνο το πρόσωπο του Γεωργίου (Να αποκαλύψη […] την προδοσίαν του τέως Βασιλέως Γεωργίου του Βʹ και της περί αυτόν σπείρας της αυτοκληθείσης Δικτατορία της 4ης Αυγούστου…), αλλά και ίδια τη Μοναρχία (Να εγκαθιδρύση εις την Ελλάδα το Δημοκρατικόν πολίτευμα…).
Ωστόσο στα τέλη Αυγούστου του 1944, οι Γερμανοί έλαβαν την απόφαση να αποχωρήσουν από την Ελλάδα. Στο διάστημα αυτό, οι Άγγλοι ανέλαβαν μάλιστα την επιχείρηση απόβασης στην Ελλάδα ώστε να ελέγξουν τη διάδοχη κατάσταση.
Στις 26 Σεπτεμβρίου 1944, πέτυχαν την υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας. Η συνθήκη υπογράφηκε μεταξύ της κυβέρνησης του Γεώργιου Παπανδρέου, που έδρευε εκείνη την περίοδο στην Νάπολη της Ιταλίας, και των δύο σημαντικότερων αντιστασιακών οργανώσεων της Ελλάδας, του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ, και όριζε κυρίως την υπαγωγή των αντάρτικων δυνάμεων στις διαταγές της εθνικής κυβέρνησης, η οποία με τη σειρά της θα τις παραχωρούσε στις διαταγές του Άγγλου στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι. Η συνθήκη καταδίκασε επιπλέον τα Τάγματα Ασφαλείας, που τα χαρακτήρισε όργανα του εχθρού.
Ήδη, κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου του 1944, ο ΕΛΑΣ επιχειρούσε κατά των Ταγμάτων Ασφαλείας της Πελοποννήσου. Η κυριότερη μάχη μάλιστα δόθηκε στον Μελιγαλά, το τριήμερο 13-15 Σεπτεμβρίου. Κατάληξη της μάχης ήταν η εξόντωση των συγκεντρωμένων ομάδων των Ταγμάτων Ασφαλείας από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ.
Στις 12 Οκτωβρίου, αποχώρησαν και οι τελευταίοι Γερμανοί από την Αθήνα, γεγονός που σηματοδοτεί και το τέλος της κατοχής της Ελλάδας. Με την αποχώρησή τους, χιλιάδες πολίτες πλημμύρισαν τους δρόμους και τις πλατείες της πόλης πανηγυρίζοντας. Μια τριμελής κυβερνητική επιτροπή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για να προετοιμάσει το έδαφος για την έλευση της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου.
Μέχρι τις 18 Οκτωβρίου, οπότε και εγκαταστάθηκε η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα, υπήρξαν έξι ημέρες ταραχών. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιχειρούσαν κατά των Ταγμάτων Ασφαλείας, που είχαν καταφύγει αρχικά στην περιοχή του Μετς. Στις 15 Οκτωβρίου, κατά τη διάρκεια πανηγυρισμών στην περιοχή της Ομόνοιας, ακροδεξιοί άνοιξαν πυρ εναντίον του πλήθους και σκότωσαν 7 άτομα.
Στις 18 Οκτωβρίου, εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα η κυβέρνηση Παπανδρέου, που λίγο αργότερα μετασχηματίστηκε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Σύντομα όμως επήλθε κυβερνητική κρίση, που υπήρξε προϊόν της άρνησης της πλευράς του ΕΑΜ για πλήρη αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Στις 2 Δεκεμβρίου λοιπόν παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση οι έξι από τους επτά υπουργούς που προέρχονταν από τις τάξεις του ΕΑΜ και στις 4 Δεκεμβρίου, παραιτήθηκε και ο έβδομος.
Είχε προηγηθεί και η αιματηρή καταστολή του συλλαλητηρίου του ΕΑΜ που είχε πραγματοποιηθεί την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου. Την επίθεση των κυβερνητικών δυνάμεων δέχτηκε και η απεργία που οργανώθηκε από το ΕΑΜ τη Δευτέρα 4 Δεκεμβρίου και υπήρξε εξίσου αιματηρή. Τα γεγονότα αυτά αποτέλεσαν την αρχή των ένοπλων συγκρούσεων στην Αθήνα μεταξύ δυνάμεων του ΕΛΑΣ και κυβερνητικών δυνάμεων, συνεπικουρούμενων από αγγλικά στρατιωτικά σώματα. Οι συγκρούσεις, που έμειναν γνωστές ως Δεκεμβριανά, τερματίστηκαν στις 5 Ιανουαρίου, με την αποχώρηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ από την Αθήνα.
Ακολούθησε υπογραφή ανακωχής στις 11 Ιανουαρίου και η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945. Ενδιάμεσα, η κυβέρνηση Παπανδρέου είχε παραιτηθεί και είχε αντικατασταθεί από την κυβέρνηση Πλαστήρα. Λίγους μήνες αργότερα, απελευθερώθηκαν και οι τελευταίες περιοχές στην Ελλάδα, που παρέμεναν υπό τον έλεγχο γερμανικών φρουρών. Αυτές ήταν η Κρήτη, η Μήλος και ορισμένα νησιά των Δωδεκανήσων. Με την τελική συνθηκολόγηση της Γερμανίας, στις 8 Μαΐου 1945, οι τελευταίες γερμανικές φρουρές που είχαν απομείνει στην Ελλάδα παραδόθηκαν και η ξένη κατοχή τελείωσε οριστικά.
Τα Δωδεκάνησα πέρασαν για ένα διάστημα κάτω από αγγλική και ελληνική στρατιωτική διοίκηση και ενσωματώθηκαν επίσημα στην Ελλάδα στις 7 Μαρτίου του 1948. Την ίδια περίοδο, στην Ελλάδα βρισκόταν σε εξέλιξη ο εμφύλιος πόλεμος, που υπήρξε συνέπεια του διχασμού που άρχισε να αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της κατοχής.
Πως προέκυψε το δημοψήφισμα?
Την ώρα που η αποχώρηση με την παράλληλη σύγκρουση μαινόταν στην χώρα μας, προκηρύχθηκαν οι βουλευτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 όπου αρκετά κόμματα, μεταξύ των οποίων και το ΚΚΕ, απείχαν καθώς κατάγγειλαν νοθεία. Σε εκείνες τις εκλογές το ενδιαφέρον συμμετείχαν 13 δεξιά κόμματα, που άλλα υποστήριζαν τον βασιλιά και άλλα όχι.
Η νίκη των Λαϊκών στις εκλογές, που υποστήριζαν τον μοναρχικό θεσμό, πίεσε ως προς τη επίτευξη του δημοψηφίσματος για την επιστροφή του Έλληνα βασιλέα το οποίο είχε αρχικά τοποθετηθεί για το έτος 1948. Με την επίσπευση βέβαια διαφωνούσαν οι κεντρώοι πολιτικοί καθώς και οι Βρετανικές αρχές αλλά υποχώρησαν μπροστά στη δύναμη της εκλογικής επιτυχίας των Λαϊκών. Σύμφωνα με το από 27/30 Ιουνίου 1946 Δ΄ Ψήφισμα της Βουλής, “δι΄ ού ελευθέρως θέλει αποφανθή ο Λαός περί της επανόδου της Α.Μ. του Βασιλέως Γεωργίου Β΄ εις την Ελλάδα προς αυτοπρόσωπον ανάληψιν της ασκήσεως των κατά το ισχύον Σύνταγμα αρμοδιοτήτων αυτού”. Οι επιλογές ήταν τρεις: υπέρ ή κατά της επανόδου του Βασιλιά και υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Στάση των κομμάτων
Το ΚΚΕ αυτή τη φορά, παρόλο που απείχε από τις εκλογές του 1946 συμμετείχε κανονικά στο δημοψήφισμα γεγονός που έδειχνε νομιμοποιήση ή ανοχή στην πολιτική κατάσταση. Τον αγώνα υπερ της Δημοκρατίας για το ΚΚΕ τον είχαν αναλάβει οι Δημοκρατικοί σύλλογοι με πρόεδρο τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο.
Η Εθνική Πολιτική Ένωση των Γ.Παπανδρέου, Σοφ. Βενιζέλου και Π. Κανελλοπούλου και οι Φιλελεύθεροι του Θ. Σοφούλη είχαν ταχθεί υπέρ της Αβασιλεύτου ή κατά της επανόδου, δήλωσαν όμως ότι θα αποδεχθούν το αποτέλεσμα. Στην ουσία, όχι ανοιχτά, λόγω της ταραγμένης περιόδου, τα κεντρώα κόμματα για λόγους αρχής ψήφιζαν Αβασίλευτη αλλά δεν έκαναν μεγάλη εκστρατεία υπέρ της, τον υπερ της δημοκρατίας αγώνα τον έδωσαν από τη παράταξη τους κυρίως ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο Εμμανουήλ Τσουδερός.
Υπέρ της επανόδου είχαν εκδηλωθεί το Λαϊκό Κόμμα και όσοι είχαν συνεργασθεί μαζί του στις βουλευτικές εκλογές της 31 Μαρτίου 1946.
Το δημοψήφισμα διενεργήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου του 1946: σε σύνολο περίπου 1.900.000 εγγεγραμμένων ψηφοφόρων και ψήφισαν περίπου 1.700.000. Το αποτέλεσμα ήταν 69% των ψήφων υπέρ της επανόδου του Γεωργίου Β΄. Στην ηπειρωτική Ελλάδα ο Γεώργιος Β΄ μάλιστα έλαβε από 80% έως 97%, ενώ στις πόλεις ψήφισαν κατά της επανόδου του. Στην Κρήτη σημειώθηκε ποσοστό 70% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Η αποχή επίσης δεν υπερέβη το 15% και έτσι ο Γεώργιος Β΄ επέστρεψε στην Ελλάδα στις 28 Σεπτεμβρίου.
| ΕΡΩΤΗΜΑ | ΨΗΦΟΙ | ΠΟΣΟΣΤΟ |
| ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΔΟΥ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Β’ | 1.153.150 | 68,6% |
| ΛΕΥΚΟ | 332.649 | 19,8% |
| ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΒΑΣΙΛΕΥΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ | 190418 | 11,3% |
| ΑΚΥΡΑ | 3.596 | 0,2% |
| ΣΥΝΟΛΟ | 1.679.813 | 100,0% |
Τα γεγονότα μετά το δημοψήφισμα και οι μετέπειτα κρίσεις
Την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ακολούθησαν οι κατηγορίες ότι είχε γίνει νοθεία αφού σε όλες τις αγροτικές περιοχές υπήρχαν παρακρατικές ομάδες και άτυπη αστυνομία, καθιστώντας αδύνατη και τη πολιτική λειτουργία όχι μόνο του ΚΚΕ αλλά και όποιων άλλων αντιμοναρχικών τάσεων. Παράλληλα είχε ψηφιστεί το Γ’ Ψήφισμα τον Ιούνη του 1946 ενώ λίγες μέρες μετά δολοφονήθηκε ο Κώστας Βιδάλης πολιτικός συντάκτης του Ριζοσπάστη που είχε μετέβει στη Θεσσαλία για να περιγράψει τη κατάσταση.
Αντίθετα σε περιοχές τις οποίες το ΚΚΕ θεωρούσε ως επιρροή του, όπως ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη και γενικά η Μακεδονία, τα αποτελέσματα έδειχναν ότι οι ψήφοι είχαν μοιραστεί. Τα αποτελέσματα αυτά φαντάζουν ως εμφανέστατα διαβλητά. Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, που ήταν υπέρ της αβασιελύτου δημοκρατίας, χαρακτήρισε το δημοψήφισμα ως εστερημένον οιουδήποτε κύρους και αξίας ηθικής, οικτρόν κατασκεύασμα βίας και νοθείας. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος έδειξε αύξηση της φιλομοναρχικής παράταξης κάτι που πρέπει να ερμηνευθεί περισσότερο ως έκφραση αντίθεσης προς το ΚΚΕ και όχι ως ένδειξη για την επιθυμία επιστροφής του βασιλιά.
Επικρατούσε τότε στη χώρα η αίσθηση ότι η υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ψήφος θα λειτουργούσε τελικά σε όφελος του ΚΚΕ. Άλλωστε τα κεντρώα κόμματα ουσιαστικά δεν έδρασαν εναντίον του. Εξάλλου ο κίνδυνος από το ΚΚΕ δεν ήταν φανταστικός για το καθεστώς και μπορούσε να τον διαπιστώσει κανείς από τη συνεχώς αυξανόμενη δραστηριότητα των ανταρτών στη διάρκεια του καλοκαιριού.
Παραμένει τελείως βέβαια αβέβαιο ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα του αν είχε γίνει σε ομαλές συνθήκες με μετέπειτα έρευνες να δείχνουν ότι το φιλομοναρχικό στρατόπεδο θα έπαιρνε λίγο πάνω από 50%. Κατά τρόπο συμβολικό την ίδια μέρα ομάδα ανταρτών του Γιώργου Γιαννούλη επιτέθηκε και εξουδετέρωσε τον ενισχυμένο σταθμό χωροφυλακής στην Κοτύλη.
Οι συνταγματολόγοι διαφωνούν σχετικά με τον χαρακτήρα του δημοψηφίσματος, ακόμη και σήμερα, αφού λόγου χάρη ο Νίκος Αλιβιζάτος το χαρακτηρίζει προσωπικό δημοψήφισμα, ενώ ο Αριστόβουλος Μάνεσης συνταγματικό, επειδή πιθανή αντίθετη λαϊκή ψήφος προς τον βασιλιά συνεπαγόταν και κατάργηση του μοναρχικού θεσμού του ίδιου.
Ο Ηλίας Νικολακόπουλος πάντως το χαρακτηρίζει ιδιόμορφο προσωπικό δημοψήφισμα, το οποίο δεν αφορούσε ούτε τον θεσμό ούτε συνδεόταν με την επιλογή του μονάρχη. «Αφορούσε την σκοπιμότητα της επιστροφής του στην Ελλάδα». Το θέμα είναι ότι η επιστροφή του βασιλιά Γεώργιου, επίσπευσε την δεύτερη φάση του εμφυλίου πολέμου, όπου έχασε ο Δημοκρατικός στρατός, αλλά πέρα τούτου επέκτεινε τον βασιλικό θεσμό για πάνω από 30 χρόνια, με έντονα γεγονότα και επιπτώσεις κοινωνικού χαρακτήρα, που άφησε γενικότερα ο εμφύλιος και οι διώξεις, που παρεπιπτόντως είχαν ξεκινήσει από το 1929 με το ιδιώνυμο του Βενιζέλου και ταλαιπώρησε σε διάφορες εκδοχές τον τόπο μας μέχρι το 1974.
Ο βασιλιάς Γεώργιος πέθανε αιφνιδίως σε ηλικία 57 ετών την 1η Απριλίου του 1947 από καρδιακή ανακοπή και αντικαταστάθηκε από τον αδελφό του Παύλο, αφού ο ίδιος ήταν άτεκνος. Ο Παύλος έφυγε από τη ζωή στις 6 Μαρτίου του 1964 σε ηλικία 62 ετών. Τον διαδέχθηκε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Β’, δρομολογώντας λόγω της πολιτικής αστάθειας την δικτατορία του 1967 και τις μετέπειτα εξελίξεις.
Δείτε στο Google sheet την εξέλιξη όλων των δημοψηφισμάτων 1920-2015
